Żeby na chwilę wyrwać się na Księżyc, a może nawet bardziej na Marsa, nie trzeba od razu zostawać astronautą. Wystarczy zajrzeć na północno-wschodnie wybrzeże Anglesey, do dawnych kopalni miedzi na Parys Mountain. To jeden z najlepszych (najgorszych?) przykładów dewastacji środowiska przez człowieka. Jakkolwiek dziwacznie by to nie brzmiało, wyjątkowo malowniczy przykład.

Zanim Parys Mountain stała się tym, czym jest dzisiaj, a nawet zanim jeszcze nazywała się Parys Mountain, nosiła wdzięczną, jak to zwykle bywa, walijska nazwę Mynydd Trysglwyn. Znaczy ona, mniej więcej, “wzgórza porośnięte gęstymi krzakami pokrytymi liszajami porostów”. Bardzo obrazowo trzeba przyznać.

Robert Parys pojawił się na Anglesey w 1406 roku, w niewdzięcznej roli poborcy podatkowego. Walijczycy z wyspy gremialnie poparli dogorywające właśnie powstanie Owaina Glyndŵr, więc Londyn chciał ich możliwie dotkliwie pognębić. Parys okazał się ponoć wyjątkowo skuteczny, za co król nagrodził go ziemiami obejmującymi, między innymi, wciąż jeszcze “wzgórza porośnięte gęstymi krzakami…”, z czasem coraz częściej nazywane Górą Parysa.

Przez kolejnych trzysta lat nie działo się tu nic godnego odnotowania. W odniesieniu do miedzi, która wkrótce miała rozsławić to miejsce, wynikało to z dwóch przyczyn. Po pierwsze, w epoce przed-przemysłowej, nikt szczególnie miedzi nie potrzebował. A przynajmniej nie w ilościach hurtowych. Po drugie, do 1693 roku, wszystkie minerały ukryte w ziemi należały do korony, co skutecznie zniechęcało prywatnych przedsiębiorców do jakiejkolwiek działalności w tym zakresie.

Sytuację odmienił nagły rozwój przetwórstwa wełny i, jak to często bywa, wojny prowadzone przez Anglię. Armaty i maszyny do obróbki wełny – jednego z głównych towarów eksportowych Anglii – potrzebowały miedzi. Dużo miedzi! To znaczy potrzebowały przede wszystkim mosiądzu, ale do produkcji tegoż, niezbędna jest miedź. Zniesienie państwowego monopolu nie spowodowało może rewolucji, ale pojawiły się pierwsze prywatne inicjatywy, a w teren ruszyły zastępy poszukiwaczy mniej lub bardziej szlachetnych metali.

O tym, że na obszarze Parys Mountain znajdowano i na niewielką skalę wydobywano miedź, wiadomo z kilku przekazów. Jeden z ciekawszych, z 1760 roku, autorstwa doktora Johna Rutty’ego, mówi o leczniczych właściwościach wód mineralnych wypływających z góry. Miały one mieć zbawienny wpływ na leczenie wrzodów, wysypek, pasożytów i biegunki. Jeśli chodziło o te same wody, o raczej toksycznych odcieniach, które do dziś sączą się spomiędzy skał, to, cóż… na zdrowie! Najnowsze badania dowiodły natomiast, że na trudną do oszacowania skalę, Parys Mountain rozkopywano w poszukiwaniu minerałów już cztery tysiące lat temu! Również Rzymianie najprawdopodobniej poszukiwali tu skarbów ziemi.

Zupełnie nowa era, nie tylko dla Anglesey i Parys Mountain, ale dla całego brytyjskiego przemysłu miedziowego, zaczęła się 2. marca 1768 roku. Sam fakt, że zapamiętano dokładną datę o czymś świadczy. Tego dnia, górnik Roland Puw (Pugh), trafił na ogromne złoże, znane jako “Great Lode”. W nagrodę, oprócz wiecznej pamięci, dostał butelkę whisky i dożywotnie darmowe mieszkanie.

Ruda z tego złoża nie była szczególnie wysokiej jakości, ale jej ilość i fakt, że znajdowała się bardzo płytko, zdecydowanie to rekompensowały. Do tego stopnia, że pod koniec osiemnastego wieku, kopalnia na Parys Mountain stała się największą kopalnią miedzi w Europie.

Tak jak indywidualnym bohaterem “gorączki miedzi” na Anglesey stał się Roland Puw, zbiorowym bohaterem Były “copper ladies”. Wyposażone w kowadła, młoty i charakterystyczne ochronne rękawice z żelaznymi pierścieniami osłaniającymi palce, kobiety te całymi dniami łupały i segregowały wydobywaną rudę, oddzielając skałę od kolorowych metali. Ich praca wymagała nie tylko niezwykłej siły, ale i doskonałej znajomości minerałów, której nie powstydziłby się dziś pewnie nie jeden student geologii. (Dla zobrazowania trudności: typowa ruda miedzi zawiera około jednego [!] procenta tego metalu)

Nie można też nie wspomnieć Thomasa Williamsa. Ten syn skromnych ziemian z Llansadwrn, zaczynał jako prawnik w sporach między dzierżawcami Parys Mountain. Powoli, ale wyjątkowo skutecznie, zdobywał wiedzę, wpływy i kontrolę nad kolejnymi spółkami eksploatującymi górę. Przez czterdzieści lat zbudował imperium zaopatrujące w miedź pół świata. W tym flotę admirała Nelsona i… jego wrogów. Nie miał tez skrupułów przed zaopatrywaniem handlarzy niewolników. Z drugiej strony, z jego inicjatywy wprowadzono szereg formalnych ułatwień dla przemysłu wydobywczego, zbudowano kilka hut, a senna wioska rybacka Amlwch, sąsiadująca z Parys Mountain, stała się niemal z dnia na dzień jednym z największych portów na Wyspach. Sam Williams zaś, dorobił się przydomku “miedziany król”.

Dziwnym zbiegiem okoliczności, tuż po śmierci “króla”, załamał się rynek miedzi. W ciągu kilku zaledwie lat, pracę w kopalniach straciło dziewięćdziesiąt procent robotników.

Przez cały dziewiętnasty wiek, krótkie okresy prosperity przeplatały się z latami kryzysowymi. Czasem tak dotkliwymi, że, jak w latach czterdziestych, w regionie panował głód i związane z nim epidemie tyfusu. Ostatecznie, w pierwszych latach dwudziestego wieku, wydobycia na Parys Mountain całkowicie zaprzestano.

Półtora wieku bezlitosnej eksploatacji zostawiło po sobie niezwykły, ponury krajobraz. Ze “wzgórza porośniętego gęstymi krzakami…”, zostało ogromne, jałowe wyrobisko, z potężnymi kraterami wypełnionymi trującą wodą, głębokimi wąwozami znaczącymi wydarte ziemi złoża i rozsianymi tu i ówdzie ruinami dawnych kopalnianych zabudowań. I to tylko na powierzchni, bo pod nią znajduje się ponad dwadzieścia kilometrów szybów i tuneli.

Mimo upływu kilkunastu dekad, praktycznie nie ma tu roślin, a te które odnalazły się w nieprzyjaznym środowisku – oprócz najróżniejszych porostów, wyjątkowo dorodne wrzosy – są pod czujną obserwacją naukowców.

Od lat teren kopalni otwarty jest dla tych, którzy zabłądzą w te strony. Kilka kilometrów ścieżek przecina krainę we wszystkich kolorach ziemi: żółciach, pomarańczach, rudościach, brązach… ale niemal pozbawioną zieleni. Najlepiej trafić tu kiedy tuż po deszczu wychodzi słońce, co w Walii nie jest znów taką rzadkością. Nasycenie kolorów jest niewiarygodne! Fantastyczny obraz apokalipsy stworzonej ludzką ręką…